نوار قلب چیست؟

ECG یا همان نوار قلب آزمایشی است که در آن فعالیت الکتریکی قلب روی یک برگه کاغذ مخصوص ثبت می‌شود. با هر ضربان، امواج الکتریکی از قلب منتشر می‌شود. در واقع در هر ضربان، قلب با انبساط و انقباض خود، خون را در تمامی عروق بدن به جریان می‌اندازد. امواج الکتریکی قلب از طریق (سیم) لیدهای دستگاه نوار قلب ثبت می‌شوند. برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه پیشنهاد می‌کنیم به مقاله نوار قلب یا تست الکتروکاردیوگرام چیست؟ مراجعه کنید.

تفسیر نوار قلب

نواری که امواج منتشره از قلب روی آن ثبت شده، توسط افراد متخصص تفسیر می‌شود تا به کمک آن برخی از بیماری‌ها و مشکلات قلبی تشخیص داده شوند. برای این کار، امواج ثبت‌شده روی صفحه نمایش یا نوار را در پنج مرحله تفسیر می‌کنند. در ادامه این مراحل را برایتان معرفی می‌کنیم:

مرحله اول: بررسی تعداد ضربان قلب

ضربان قلب افراد سالم بالغ در یک دقیقه بین ۶۰ تا ۱۰۰ است. در این مرحله احتمال دو ناهنجاری تندی ضربان (بیش از 100) و کندی ضربان (کمتر از 60) وجود دارد. با استفاده از داده‌های به‌دست‌آمده و تفسیر نوار ECG می‌توان تعداد ضربان قلب را محاسبه کرد. این کار به سه روش انجام می‌شود:

1- روش ۶ ثانیه‌ای

2-روش مربع بزرگ

3-روش مربع کوچک

1-روش ۶ ثانیه‌ای از جمله روش‌های ساده به حساب می‌آید که با سرعت بالایی انجام می‌شود. به همین دلیل اغلب اوقات برای بررسی ضربان قلب این روش را انتخاب می‌کنند. در این روش ۳۰ مربع بزرگ را در نظر می‌گیرند. این مربع‌ها برابر با ۶ ثانیه هستند. سپس تعداد کمپلکس‌های QRS داخل این ۳۰ مربع را می‌شمارند. تعداد به‌دست‌آمده را در ۱۰ ضرب می‌کنند تا تعداد ضربان قلب بیمار در دقیقه به دست بیاید.

30 مربع بزرگ مساوی شش ثانیه و با ضرب آن در عدد 10 تعداد ضربان قلب در دقیقه به دست می‌آید

2-برخی از پزشکان هم برای به دست آوردن ضربان قلب از روش مربع بزرگ استفاده می‌کنند. در این روش مربع بزرگی را رسم می‌کنند که هر کدام به اندازه ۲ ثانیه است. تعداد مربع‌ها بین دو کمپلکس QRS را شمرده و سپس با تقسیم ۳۰۰ بر آن‌ها می‌توان تعداد ضربان قلب بیمار را به دست آورد.

3- روش بعدی روش مربع کوچک است. در این روش مربع‌های کوچکی که هر کدام معادل با ۰.۴ ثانیه هستند روی نوار در نظر گرفته می‌شود. مربع‌هایی که بین دو کمپلکس QRS جای می‌گیرند را شمرده و سپس عدد ۱۵۰۰ را بر تعداد آن‌ها تقسیم می‌کنند. در نهایت تعداد ضربان قلب محاسبه می‌شود.

معرفی بی‌نظمی‌های ضربان قلب

برای آن که بتوانید این نوار را به‌درستی تفسیر کنید باید بی‌نظمی‌های ضربان قلب را در این مرحله بشناسید. بی‌نظمی‌های قلبی اختلالاتی هستند که پزشک با دیدن نوار ECG متوجه آن‌ها می‌شود. در ادامه تعدادی از آن‌ها را معرفی می‌کنیم:

فیبریلاسیون دهلیزی

ًاین بی‌نظمی یکی از شایع‌ترین بی‌نظمی‌های ضربان قلب است. در این مورد بیمار هم اغلب نامنظمی را حس می‌کند. در فیبریلاسیون دهلیزی تپش قلب غالباً سریع‌تر از حالت معمول است (تعداد ضربان دهلیز تا 600 و بطن معمولا بیش از 100 تا 250 است). منشأ ضربان اغلب دهلیز چپ است.

فلاتر دهلیزی

تفاوت فلاتر با فیبریلاسیون دهلیزی منظم بودن نسبی آن است. منشأ فلاتر اغلب دهلیز راست است. در فلاتر دهلیزی، دهلیزها ضربان منظم و سریعی (250-300) دارند. آن‌قدر سریع که بطن‌ها نمی‌توانند با سرعت آن هماهنگ شوند و اغلب موارد، نیمی از ضربان دهلیز وارد بطن می‌شود. قلب در این حالت نمی‌تواند به‌درستی وظایف خود را انجام دهد.

تاکی‌کاردی فوق بطنی

در این وضعیت ضربان قلب افزایش بسیار زیادی دارد. حدود ۱۴۰ تا ۲۵۰ بار در دقیقه تپش قلب اتفاق می‌افتد. نام دیگر آن تاکی‌کاردی (تند تپشی) فوق بطنی است.

تاکی‌کاردی بطنی

این عارضه یکی از خطرناک‌ترین مشکلات قلبی به حساب می‌آید. ضربان قلب از بطن سرچشمه گرفته و اغلب سرعت بالایی دارد و با اختلال در عملکرد پمپ قلب افت فشار خون و کاهش هشیاری در صورت عدم مداخله درمانی در کوتاه‌مدت فرد را در معرض خطر مرگ قرار می‌دهد.

فیبریلاسیون بطنی

این نامنظمی ضربان بسیار خطرناک است. فعالیت الکتریکی قلب به‌صورت مغشوش درآمده و عملکرد پمپ قلب مختل شده و اگر درمان نشود منجر به مرگ بیمار می‌شود. بیمارانی که به این اختلال ضربان قلب مبتلا می‌شوند، میزان فشار خون و در نتیجه هوشیاری آن‌ها افت کرده و در نهایت ایست قلبی و مرگ اتفاق می‌افتد.

بلوک قلبی

با توجه به اسم این عارضه می‌توانید مشکل را حدس بزنید. در این حالت انتقال تحریک الکتریکی از دهلیز به به عضله بطن بلوکه شده و در نتیجه ضربان کند می‌شود. در موارد بلوک قلبی بیمار ممکن است دچار حملات سرگیجه یا بیهوشی ناگهانی شود.

در مرحله بررسی ضربان قلب با مشاهده بی‌نظمی‌های امواج می‌توانید متوجه آریتمی‌های قلبی شوید. برای این کار باید چندین فاصله متوالی R-R را روی یک تکه از نوار قلب علامت‌گذاری کنید. این کار را تا امتداد نوار ریتم انجام دهید و بررسی کنید که آیا فاصله‌ها با یکدیگر مساوی هستند یا خیر؟

اگر شک کرده‌اید که ممکن است بلوک‌های دهلیزی وجود داشته باشد، بهتر است ریتم دهلیز و ریتم‌های بطن را به‌صورت جداگانه علامت گذاری کنید. یعنی امواج P و امواج R به‌صورت جدا مشخص شوند. هنگامی که به‌تمامی ضربان دقت کنید متوجه تغییر فاصله‌های PR خواهید شد.

مرحله دوم: بررسی محور قلبی

در این مرحله مشخص کردن محور الکتریکی قلب می‌تواند بردار کلی انتشار امواج الکتریکی قلب را مشخص کند. در فرد سالم، محور باید بین ساعت ۱۱ تا ساعت ۵ قرار بگیرد. برای تعیین محور قلبی لازم است لیدهای l،ll  و lll را بررسی کنید. در حالت اول ممکن است محور قلبی نرمال باشد که برای این کار باید لیدها را بررسی کنید. لید ll بیشترین انحراف مثبت را در مقایسه با لیدهای l و lll به نمایش می‌گذارد.

حالت بعدی انحراف به راست محور قلبی است. برای این حالت باید لید lll را بررسی کنید. اگر لید lll بیشترین انحراف مثبت را داشت لید l انحراف منفی پیدا می‌کند‌. اگر محور قلبی انحراف به راست داشته باشد یعنی فرد مبتلا به بیماری هیپوتروفی بطنی است. در این حالت ضخامت بطن قلب افزایش پیدا می‌کند.

حالت بعدی انحراف به چپ محور قلبی است. در این حالت لید l میزان انحراف مثبت بسیار زیادی را نشان می‌دهد و لیدهای ll و lll انحراف منفی را به نمایش می‌گذارند. در انحراف به چپ محور قلبی، پزشک متوجه وجود ناهنجاری‌های قلبی می‌شود.

مرحله سوم: بررسی امواج P

در این مرحله با پرسیدن سؤالاتی در ارتباط با امواج P به نتایجی خواهید رسید. تعدادی از این سؤال‌ها را در ادامه به‌‌صورت موردی بیان می‌کنیم:

1. وجود یا عدم وجود امواج P
2. اگر موج P وجود دارد آیا هریک از این موج‌ها به یک QRS مرتبط است؟
3. در صورت وجود امواج P آن‌ها از لحاظ شکل، مدت زمان، و محور عادی هستند؟
4. در صورت عدم وجود امواج P آیا فعالیت دهلیزی به چشم می‌خورد؟
5. موج دندانه غیر سینوسی و اره‌ای: امواج فلاتر
6. امواج ایزوالکتریک نامنظم منتج از فیبریلاسیون دهلیزی است. در صورتی که امواج P در نوار قلب وجود نداشته باشند و ضربان قلب نامنظم باشد ممکن است پزشک تشخیص فیبریلاسیون دهلیزی بدهد
7. خط صاف: فعالیت دهلیزی مشاهده نمی‌شود

مرحله چهارم: بررسی فاصله PR

در این مرحله فاصله PR اندازه‌گیری می‌شود. این اندازه باید بین ۱۲۰ تا ۲۰۰ میلی‌ثانیه باشد. یعنی ۳ تا ۵ مربع کوچک در این اندازه جای بگیرد. در این بررسی ممکن است فاصله طولانی PR تشخیص داده شود. این فاصله طولانی می‌تواند تأخیر دهلیزی را اعلام کند. نکته مهمی که در این حوزه وجود دارد یکسان بودن فواصل PR در طول نوار قلب در حالت طبیعی است.

مرحله پنجم: بررسی کمپلکس QRS

برای آنکه بتوانید با توجه به مجموعه QRS به تفسیر نوار قلب بپردازید باید به طول، ارتفاع و ظاهر موج دقت کنید. در ادامه هر کدام از این مؤلفه‌ها را با هم بررسی می‌کنیم:

بررسی زمان مجموعه QRS

طول این مجموعه ممکن است باریک یا گاهی اوقات بزرگ‌تر باشد. اگر طول آن باریک شود یعنی پالس‌های الکتریکی به سیستم هدایتی His و فیبرهای Purkinje در بطن‌ها هدایت می‌شوند. این امر باعث دپولاریزاسیون هماهنگ در بطن می‌شود.

در صورتی که دپولاریزاسیون غیرطبیعی بروز پیدا کند، مجموعه QRS طولانی می‌شود. به‌عنوان مثال فرض کنید که تکانه‌های الکتریکی از سلول میوکارد بطن سرچشمه بگیرد، چنانچه تکانه الکتریکی دهلیزی از مسیر الکتریکی ، غیرعادی به‌کندی عبور کندQRS شکل باریک خود را نداشته و عریض‌تر از معمول می‌شود که نشانه اشکال در سیستم هدایت طبیعی درون بطنی است.

بررسی ارتفاع مجموعه QRS

هنگامی که نوار قلب تفسیر می‌شود این مجموعه ممکن است دو ارتفاع بلند یا کوتاه داشته باشد. اگر کمپلکس‌های QRS ارتفاعشان کمتر از ۵ میلی‌متر در لید‌های متصل به دست و پا یا کمتر از ۱۰ میلی‌متر در لیدهای متصل به قفسه سینه باشد یعنی کمپلکس، ارتفاع کوتاهی (Low Voltage) دارد. کمپلکس‌های QRS با ارتفاع ارتفاع زیاد (High voltage) نیز نشان‌دهنده افزایش ضخامت عضلات بطن‌های قلب هستند. البته گاهی اوقات در افرادی که قدبلند یا باریک‌اندام هستند ممکن است مجموعه QRS ارتفاع بلندی داشته باشد که در این صورت پزشک متخصص قلب عوامل منجر به افزایش ارتفاع را تشخیص می‌دهد.

مورفولوژی

هنگامی که نوار قلب توسط پزشک متخصص مشاهده می‌شود در تفسیر آن برای ارزیابی مورفولوژی مجموعه کمپلکس پزشک هر یک از امواج Q ،R و S را به‌تنهایی بررسی می‌کند.

بررسی موج دلتا

در حالت عادی بین دهلیزها و بطن‌ها دیواره عایق الکتریکی وجود دارد و تنها راه عبور تکانه الکتریکی گره دهلیزی بطنی است که عملکرد آن ایجاد تأخیر بین انقباض دهلیز و بطن برای بهبود پر شدن بطن‌ها است در برخی افراد در دیواره عایق رخنه‌ای وجود دارد که منجر به عبور الکتریسیته از راهی غیر از گره دهلیزی بطنی شده و در نتیجه تأخیر لازم در عبور الکتریسیته اتفاق نیفتاده و عضله بطنی خارج از سیستم هدایتی معمول خود تحریک زودرس می‌شود و این قسمت خود را به‌صورت بخشی از ابتدای مجموعه QRS نشان می‌دهد. اگر موج دلتا وجود داشته باشد یعنی بطن‌ها زودتر از حالت طبیعی خود از جایگاه گره دهلیزی بطنی فعال شده‌اند. در این حالت مجموعه QRS زودتر شروع می‌شود و فاصله PR نیز کوتاه است. متخصصان نام این حالت را «preexitation» می‌گذارند و در صورت همراهی با تپش قلب، سندرم ولف پارکینسون وایت نامیده می‌شود.

لازم است بدانید که مشاهده موج دلتا به‌تنهایی نمی‌تواند قطعیت ابتلا فرد به این سندروم را نشان دهد. بلکه پزشک آزمایش‌های دیگری را تجویز می‌کند تا از ابتلا به این بیماری مطمئن شود.

در مواقعی هم موج دلتا روی نوار قلب وجود ندارد اما PR کوتاه است و در این حالت نیز احتمال بروز تپش قلب وجود دارد.

بررسی موج Q

در صورت وجود ناهنجاری در عضله قلب، عمق موج Q بیشتر از %25 ارتفاع موج R خواهد بود. بیشتر از ۲ میلی‌متر عمق و ۴۰ میلی‌ثانیه زمان آن است. وجود موج Q همیشه غیرطبیعی نیست، ولی ظهور موج Q جدید یا وجود آن در لیدهای متعدد نشانه صدمه عضله قلب و از بین رفتن بافت زنده آن به‌دنبال سکته قلبی یا التهاب و عفونت ویروسی است.

بررسی موج T

موج T در نوار قلب نشانه رپولاریزاسیون عضله بطنی است. با توجه به لیدهای اندامی، اگر ارتفاع این موج به بیشتر از ۵ میلی‌متر برسد و ارتفاع آن در لیدهایی که به قفسه سینه متصل هستند به بیشتر از ۱۰ میلی‌متر برسد یعنی موج T بلند است. این موج بلند ممکن است نشان‌دهنده وجود بیماری هایپرکالمی و انفارکتوس میوکارد حاد باشد.

سخن پایانی

سعی کردیم در این مقاله به‌صورت بسیار خلاصه، تفسیر نوار قلب را شرح دهیم. حال دیگر می‌دانید که امواج متفاوت روی نوار قلب چه معنی می‌دهند و چگونه اختلالات روی این نوار قابل‌تشخیص است. با آموزش کامل تفسیر نوار قلب شما هم می‌توانید نگاهی به نوار قلب انداخته و اطلاعاتی نسبی کسب کنید. لازم است بدانید که هیچ تشخیصی تنها با یک آزمایش قطعی نیست و برای تشخیص، پزشک نیازمند آزمایش‌های بیشتری خواهد بود.